Kulturowy aspekt konsumpcji – Kwakiutlowie i tradycja potlaczu

                                                                                                     

                                                                                                                                                                   Paweł Butkiewicz

 

 

Konsumpcja jest niezbędną częścią samego życia, to jak wydatkujemy zebrane dobra oraz w jakim celu to robimy nie jest definiowane wyłącznie przez mechanizmy współczesnego kapitalizmu.

 

Oczywiście globalizacja stara się ujednolicić sposoby konsumpcji różnych społeczeństw. Wraz z rozwojem środków komunikacji proces ten przyspiesza. Mogłoby się wydawać, że zachodnioeuropejski wzór konsumpcji jest obowiązującym powszechnie, co jest oczywistym fałszem. Jak Ziemia długa i szeroka różnorodność kulturowa wpływa na odmienność sposobów konsumpcji. Wstęp ten można odebrać jako truizm, lecz mój tekst nie ma za zadanie objaśnić dokładnie procesów globalizujących (które mają często charakter heterogenizujący) ani kulturowej odpowiedzi na nie. Chciałbym przedstawić jeden z wielu odmiennych sposobów konsumpcji oraz spróbować skonfrontować go z konsumpcjonizmem.

 

                                                                                Święto nadmiaru

 

Kwakiutlowie są plemieniem Indian Północnoamerykańskich zamieszkującym północną część wyspy Vancouver oraz wybrzeże Kolumbii Brytyjskiej. Plemię to należy do większego zespołu plemion, którym wspólna jest tradycja potlaczu. Polega on na wzajemnych odwiedzinach rodzin, klanów czy plemion, podczas których odbywa wymiana dóbr, zawieranie małżeństw itd. Historycznie wizyty następowały zimą, natomiast latem przygotowywano się do potlaczu, tj. polowano, zbierano futra, wyszywano specjalne okrycia (były one rodzajem waluty) itd. Tradycyjnie Kwakiutlowie nie zajmują się rolnictwem. Potlacz pozwala Kwakiutlom oraz innym plemionom w podtrzymywaniu więzi oraz tożsamości. Narzędziem służącym do tego zadania, prócz samych odwiedzin, jest nieustanna wymiana dóbr.. Tak przedstawiają się podstawowe ramy tej tradycji[1].

Podstawową zasadą wymiany dóbr podczas potlaczu jest zasada odwzajemniania się darem o równej lub większej wartości. Osoba obdarowywana ma obowiązek przyjęcia podarunku oraz w przyszłości odwdzięczeniem się. Nie odwzajemnienie się podarkiem niesie za sobą katastrofalne skutki. W sytuacji gdy Kwakiutl nie ma dóbr, którymi mógłby się zrekompensować, dozwolone jest oddanie się w niewolę. Niewola jest jedną z ostatecznych form daru. Natomiast odwzajemnienie się bez rytuału potlaczu może być uznane za chęć materialnego zysku na wymianie dóbr, a jest to proceder powszechnie potępiany. Potlacze mogą mieć charakter ubezpieczenia, ponieważ w raczej patriarchalnym[2] społeczeństwie Kwiakiutlów obdarowani są zobowiązani do odwzajemnienia się synowi darczyńcy w przypadku jego śmierci. Tradycja ta jest ważna zwłaszcza dla wodzów, którzy z powodu swoich możliwości są zobowiązani do zorganizowania potlaczy, ich brak może zdyskredytować władcę, może stać się „zgniłą twarzą”[3].

 

                                                                                Sprawa honoru

 

Honor wodza lub klanu zależny jest nie tylko od przyjmowania i terminowego oddawania z nawiązką, ale też i od niszczenia. Rytualne niszczenie ma pokazać, że niszczącemu nie zależy na zwróceniu mu dóbr, Kwiakiutlowie ukazują w ten sposób swoje bogactwo. Dzięki tej praktyce osoba oraz jej rodzina wspinają się po szczeblach drabiny społecznej.

Potlacz wydaje się bardzo odległym i egzotycznym rytuałem, lecz pewne analogie są widoczne kiedy porównamy go z „naszym” sposobem konsumpcji. Wystarczy zamienić honor, ukazywanie bogactwa przez niszczenie oraz „zgniłą twarz” na odpowiednio uznanie, ukazywanie bogactwa przez posiadanie i sknerstwo. Dążymy do zwiększeniu naszego bogactwa, które jest kluczowe w uznaniu nas przez społeczeństwo. Tak jak przesadne niszczenie, konsumpcjonizm, czyli nadmierne wydawanie dóbr (pieniędzy) lokuje nas wyżej w drabinie społecznej. Taki sposób gospodarowania dobrami jest najbardziej zauważalnym . Podobnie niszczenie odbywa się u Kwakiutlów podczas potlaczu, kiedy to widowisko obserwowane jest przez wiele zaproszonych osób. Sknery uznawane są ze względu na brak widowiskowości jako „biedniejsze”, pomimo faktu zgromadzenia nawet pokaźnych funduszy. Szokującym skutkiem wymiany zdaje się być niewolnictwo, lecz jak inaczej nazwać można sytuację osób przygniecionych przez kredyty oraz nękanych przez komorników w naszym społeczeństwie?

 

Myśląc o konsumpcji warto brać pod uwagę jej uwarunkowania kulturowe. Przełamanie muru naszej zachodniej perspektywy i oglądu na świat, a przez to zwrócenie się do innych kultur wniosłoby wiele dobrego do tak zajmującej nas dyskusji nad rozwiązaniem palących ludzkość tematów. Różnorodność kulturowa tworzy nieoceniony bank odmiennych strategii wobec lokalnych i globalnych problemów.

 

 

 

 

Bibliografia

 

Mauss M., Szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w społeczeństwach archaicznych, w: tegoż, Socjologia i antropologia, Warszawa: PWN 1973, s. 257-277.

[1]

                  ^[1] Po  więcej szczegółowych informacji o potlaczu zob. M. Mauss, Socjologia i antropologia, Warszawa: PWN 1973, s. 257-277, w tym samym dziele Marcela Maussa znaleźć można inny rodzaj wymiany kula, który został dokładnie opisany przez polskiego antropologa Bronisława Malinowskiego w dziele „Argonauci Zachodniego Pacyfiku”. U Marcela Maussa jest to fragment zob. Ibidem, s. 238-257.

 

[2]

                  ^[2] „[..]ogólne cechy organizacji społecznej, a zwłaszcza totemizmu, odnajduje się w tej samej niemal postaci u wszystkich plemion, chociaż jedne mają system fratrii o pochodzeniu żeńskim (Tlingit i Haida), a inne klany ze złagodzonym pochodzeniem męskim (Kwakiutl)[..]” Ibidem, s. 259.

 

[3]

                  ^[3] „O jednym z wielkich mitycznych wodzów, który nie wydawał potlaczu, mówi się, że miał zgniłą twarz” Ibidem, s. 266.